Krijgslisten en blufpoker

[Obusje]

Zolang de mensheid oorlog voert, wordt door vriend en vijand getracht de tegenstander met een varia aan listige en ingenieuze bedenksels op het verkeerde been te zetten, te verzwakken en bij voorkeur uit te schakelen. De Eerste Wereldoorlog is daarop geen uitzondering. Ten tijde van de Duitse inval in België in de turbulente augustusdagen van 1914 heeft zich bij de Verstevigde Stelling Namen ook een dergelijke gebeurtenis voorgedaan.

Om dit voorval voor het goede begrip in een wat bredere context te plaatsen, eerst een overzicht van wat er aan het voorval vooraf is gegaan.

De Duitse inval van 1914 kwam niet uit de lucht vallen. Al vanaf de eeuwwisseling werd door de Duitse generale staf serieus rekening gehouden met het uitbreken van een oorlog op het Europese continent. En ‘Berlijn’ vreesde dat het een tweefronten-oorlog zou gaan worden. Met in het westen het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk als tegenstander en in het oosten het tsaristische Rusland. De Duitse generale staf was van mening dat, vooral om het initiatief en het voordeel van de verrassing in eigen hand te houden, een aanval de beste wijze van verdediging voor het Duitse keizerrijk zou zijn. Gekozen werd voor de optie om daarbij eerst de tegenstanders in het westen te verslaan en daarna het immens grote Rusland. Onder leiding van de toenmalige Duitse chef van de generale staf generaal Von Schlieffen (1833-1913) werd al in 1905 een later naar hem vernoemd aanvalsplan ontworpen om in een veldtocht van ten hoogste zes weken een beslissende overwinning in het westen te behalen en daarna de strijd tegen Rusland te voeren. Op het altaar van de krijgsgoden zou daarbij in het westen het neutrale België opgeofferd worden. Een land waarvan de militaire weerstandskracht door de Duitsers als gering werd ingeschat. Het gros van de Duitse legers werd voor de uitvoering van het plan geconcentreerd in het westen en zou via België in een waaierbeweging en via Noord-Frankrijk naar Parijs opmarcheren voor de ‘Endsieg’. Daarbij de sterke fortificaties in het oosten van Frankrijk omzeilend. Aan de Duitse oostgrens werd een relatief geringe legermacht gestationeerd om een mogelijke Russische aanval het hoofd te kunnen bieden totdat na de overwinning in het westen versterkingen zouden kunnen worden aangevoerd. Cruciaal voor het slagen van het Von Schlieffen-plan waren timing en snelheid.

Op maandag 3 augustus 1914 was het zover. Duitse troepen trokken na een door de regering in Brussel afgewezen ultimatum om de keizerlijke Duitse troepen vrije doortocht te verlenen, het land binnen en marcheerden richting de Verstevigde Stelling Luik (Position Fortifiée de Liège, PFL) waar twaalf Brialmontforten en twee antiquarische bouwsels uit lang vervlogen dagen, de citadel en het fort La Chartreuse, hen opwachtten. Met de moed der wanhoop maar met grote standvastigheid werd weerstand geboden tegen de ongenode gasten uit het oosten.

Weerstand met de moed der wanhoop, want het was een ongelijke strijd. De twaalf Luikse (en negen Naamse forten), alle gebouwd tussen 1887 en 1894, waren in augustus 1914 feitelijk verouderd. Ontworpen enkele jaren na de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 door de vermaarde vestingbouwkundige generaal Henri Alexis Brialmont (1821-1903), waren de bouwwerken uitgevoerd in ongewapend beton en hadden een bepantsering die bestand was tegen incidentele artillerietreffers van hooguit het kaliber 21 cm. Het langeafstandsgeschut dat in de fortenkoepels geplaatst was, had een schootbereik van ten hoogste 8 à 9 kilometer. Dit afhankelijk van de windrichting. Naar de stand der militaire techniek in de bouwperiode waren de forten als modern te beschouwen. Maar in 1914 door de militaire feiten achterhaald. Gewapend beton was inmiddels de norm geworden als bouwmateriaal voor verdedigingswerken. En zowel Duitsland als haar bondgenoot Oostenrijk-Hongarije hadden in de jaren voorafgaand aan 1914 nieuwe en zware belegeringsartillerie ontwikkeld voor het uitschakelen van fortificaties.

De aanval op de Versterkte Stelling Luik werd geopend door een speciaal hiervoor samengestelde troepenmacht onder leiding van generaal Otto von Emmich (1848-1915). Eerst werd getracht een ‘coup de main’ uit te voeren om stad en forten te veroveren. Een overrompelingsaanval met infanterie en cavalerie, ondersteund door lichte veldartillerie. Deze opzet waarbij de Duitsers zware verliezen leden, slaagde ten dele. De forten hielden stand, maar troepen van de Duitse Veertiende Infanterie Brigade onder bevel van generaal Ludendorf (1865-1937) zagen kans op 5 augustus tussen fort Fléron en fort Evegnée aan de oostzijde van de stad onopgemerkt door waarnemers van beide forten, de ter plaatse zwak verdedigde Belgische linies te doorbreken en de stad Luik in te nemen. Voor generaal Leman (1851-1920), gouverneur van Luik, commandant van de PFL en tevens commandant van de Derde Divisie die de intervallen tussen de Luikse forten verdedigde, was deze doorbraak aanleiding om de Derde Divisie het bevel tot de terugtocht te geven en zich bij het veldleger te voegen. De Brialmontforten kregen opdracht tot het uiterste stand te houden om een verdere Duitse opmars zo veel als mogelijk te vertragen. Generaal Leman verplaatste zijn hoofdkwartier van de stad naar het fort van Loncin.

Door de zware verliezen die bij de bestorming van met name de forten waren geleden, veranderden de Duitsers van taktiek. Zij stelden hun troepen op buiten het vuurbereik van de forten en wachtten de komst af van het zware belegeringgeschut. Daarbij handelde het zich om houwitsers van Krupp, kaliber 42 cm, en om Skodahouwitsers, kaliber 30,5 cm, geleend van het Oostenrijks-Hongaarse leger. Vanwege de imposante afmetingen van beide stukken geschut, kregen deze al snel bijnamen. Zo ging de Krupp-houwitser verder door het militaire leven als ‘Dikke Bertha’. Een weinig flaterende verwijzing naar de uiterst zwaarlijvige echtgenote van de directeur van de Kruppfabrieken. Ook de volumineuze vrouw van de technisch directeur van Skoda werd niet vergeten. De ietwat fijner besnaarde Oostenrijkers noemden hun enorme gevaarte ironisch ‘Schlanke Emma’.

Dikke Bertha.jpg

Als eerste arriveerden enkele exemplaren van het Krupp-geschut. Op 11 en 12 augustus werden deze in stelling gebracht buiten het bereik van de fortartillerie en werden de forten systematisch onder vuur genomen. En daardoor een voor een uitgeschakeld. De projectielen van deze houwitsers richtten een enorme ravage in de forten aan. Zij gingen door het beton en staal als een mes door boter. Op 15 augustus werd het fort van Loncin in een der munitiemagazijnen geraakt met een enorme explosie als gevolg. Een groot deel van het garnizoen kwam daarbij om. Een bewusteloze generaal Leman werd door de Duitsers onder het puin vandaan gehaald en krijgsgevangen gemaakt. Met de capitulatie van de forten Flémalle en Hollogne kwam op 16 augustus een einde aan de strijd om de Versterkte Stelling Luik.

De enorme Duitse strijdmacht die zich inmiddels ten oosten van Luik verzameld had, splitste zich nu in tweeën. Het Eerste Duitse leger trok op richting Brussel en het Tweede Duitse leger trok meer zuidelijk in de richting van de Verstevigde Stelling Namen. En beide Duitse legers hadden haast want door de strijd bij Luik had het oorspronkelijke Duitse aanvalsplan vertraging opgelopen. Men had eigenlijk binnen veertien dagen door België willen trekken maar de fortgarnizoenen van Luik zorgden voor de eerste vertragingen.

Schlanke Emma.jpg

Aangekomen bij Namen, herhaalde het macabere Duitse spel zich. De stelling werd omsingeld door een strijdmacht onder bevel van generaal Von Gallwitz (1852-1937). En het zware belegeringsgeschut, ditmaal ook de Skoda-houwitsers, werd opgesteld buiten het vuurbereik van de negen Naamse forten. Op 21 augustus begonnen de beschietingen. In navolging van generaal Leman gaf generaal Michel (1851-1918), gouverneur van Namen, commandant van de PFN en tevens bevelhebber van de Vierde Divisie die de intervallen tussen de forten verdedigde, zijn divisie bevel tot de terugtocht. Via Frans grondgebied zag ook deze divisie later weer kans zich bij het veldleger te voegen. En ook in navolging van de Luikse kameraden ontvingen de fortgarnizoenen van Namen opdracht tot het uiterste stand te houden om de Duitse opmars te vertragen.
Drie dagen na het begin van de beschietingen was het pleit bij Namen bijna beslecht in het voordeel van de Duitsers. Op 24 augustus waren zes van de negen Naamse forten door de beschietingen uitgeschakeld en door de Duitsers ingenomen. Twee forten, fort Saint Héribert en Fort Dave, hielden nog heldhaftig stand. Maar het fort van Malonne viel die dag… zonder strijd te leveren in Duitse handen. Door een oeroude maar blijkbaar nog steeds effectieve krijgslist.
In de vroege ochtend van 24 augustus 1914 meldde de jonge Duitse onderluitenant Otto von der Linde (1892-1984) van het Vijfde Garderegiment te Voet zich op eigen initiatief met een witte vlag en vergezeld van enkele onbewapende ondergeschikten bij de poort van fort Malonne en vroeg de fortcommandant te spreken. Dat werd hem na wat aarzeling toegestaan. Met veel bravour meldde Von der Linde aan kapitein-commandant Damseaux dat zware belegeringsartillerie en duizenden manschappen infanterie gereed stonden om het fort inclusief garnizoen met de grond gelijk te maken indien niet binnen een half uur gecapituleerd zou worden. Beide mededelingen waren bluf. De zware belegeringsartillerie was nog doende om de forten Saint Héribert en Dave te beschieten en de Duitse infanterie had opdracht om op veilige afstand van de fortartillerie pas op de plaats te maken om bloedige verliezen zoals bij Luik geleden, te vermijden.
Damseaux, op de hoogte van het droeve lot van de Luikse forten, had de vorige dag al een deel van zijn garnizoen weggezonden. Ter plaatse was nog slechts een minimumbezetting voor de artillerie-koepels en voor de nabijverdediging. Maar zijn toch al door de gebeurtenissen in het Luikse verminderde animo om tot de laatste patroon stand te houden, verdween door de zelfverzekerde en overtuigende retoriek van Von der Linde. Zonder zijn resterende fortofficieren voor beraad bijeen te roepen, capituleerde Damseaux. Het fort viel volledig intact in Duitse handen.
Op 25 augustus capituleerde na zware beschietingen fort Dave als laatste fort en was de strijd om de Versterkte Stelling Namen voorbij. De Duitse belegeringskaravaan trok haastig verder naar de Franse Verstevigde Stelling Maubeuge.

Onderluitenant Von der Linde werd voor zijn koene actie door keizer Wilhelm II op 18 september 1914 onderscheiden met de hoogste dapperheids-onderscheiding van het keizerrijk, de Pour-le-Mérite. Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werd hij reserveofficier en bracht het in de Tweede Wereldoorlog nog tot reserve-kolonel en regimentscommandant. Hij is in 1984 overleden in Wienhausen, nabij Celle.

Otto von der Linde.jpg

Fortcommandant Damseaux is na zijn terugkeer uit krijgsgevangenschap voor de krijgsraad gedaagd wegens zijn capitulatiebesluit. Dat besluit was strijdig met zijn opdracht om tot het uiterste stand te houden. Damseaux kwam er met een milde straf van af. De oorlog was immers gewonnen.

En het Von Schlieffenplan? Dat plan is, de afloop van de oorlog is bekend, uiteindelijk een mislukking geworden. Deels dankzij de hardnekkige en voor vertragingen in het opmarsschema zorgende weerstand van het veldleger en de Luikse en Naamse forten. En deels omdat de chef van de Duitse generale staf in 1914, generaal Von Moltke Junior (1848-1916) een catastrofale aanpassing in het plan van zijn voorganger Von Schlieffen maakte, waarvoor deze op zijn sterfbed nog had gewaarschuwd. Von Moltke verzwakte de sterkte van de legergroepen die met een waaierbeweging door België moesten opmarcheren richting Parijs. En kreeg daarvoor tijdens de Eerste Slag bij de Marne in september 1914 de rekening gepresenteerd. Het front kwam tot stilstand.

[Spitfire]

Knap verhaal.

Bedankt om te delen.

Grtz.

Luc

[marcsken]

Bedankt Obusje, toch fantastisch om zulke oude anekdotes te lezen. Ik moest onmiddellijk denken aan fort Douaumont. Niet geheel hetzelfde verhaal maar toch. Wist niet dat dit in Belgie ook gebeurd was. Blijkbaar veel minder ruchtbaarheid aan gegeven.

Groeten Marc

[Bram1940]

Dag Obusje,

Weerom bedankt om dit sappig geschreven verhaal te delen.

Doet ook een beetje denken aan de list die de Duitse Wehrmacht toepaste in Gent in mei 1940. Dat hele verhaal staat beschreven in het boek van Peter Taghon.

Groetjes,
Bram

[Obusje]

Dank aan Luc, Marc en Bram voor de positieve feedback.
Voor mij extra motivatie om meer artikelen te posten over
relatief onbekend gebleven opmerkelijke voorvallen op
Belgisch grondgebied in WO1 en WO2. Opdat deze niet
in vergetelheid raken.

Mij bereikte nog de vraag waaruit de milde straf bestond
die door de krijgsraad na 1918 aan de commandant van fort
Malonne werd opgelegd.

Kapitein-commandant Maurice Damseaux, stamboeknummer
12152, werd wegens 'lafheid in het zicht van de vijand'
gedegradeerd en tot vier jaar effectieve gevangenisstraf
veroordeeld. Zijn militaire carrière was hiermee voorbij.

Hem werd primair verweten gecapituleerd te hebben zonder
directe militaire noodzaak. Secundair rekende men hem zwaar
aan het fort volledig intact aan de Duitsers te hebben gelaten.

De straf was, relatief gezien, mild, omdat Damseaux voor
deze categorie vergrijpen ook de doodstraf had kunnen krijgen.
Zeker in het geval dat zijn proces nog gedurende de oorlogs-
jaren zou hebben plaatsgevonden. Zijn krijgsgevangenschap
verhinderde dat.

[Bram1940]

Obusje,

Laat de verhalen maar komen.

Damseaux was 42 jaar (hij was van december 1871) op het moment van de feiten. Was er geen raad van officieren waarmee hij in overleg diende te gaan? Zoja, enig idee wat hen ten laste gelegd werd?

Groeten,
Bram

[canadian2nd]

Prachtige historische verhalen Obusje !
Laat maar komen.

groeten.
Jan.

[geert45]

Ik ga mee met de mening van, Bram, jan enkele andere, die van een goed geschreven verhaal houden.
Proficiat Obusje, aangenaam om te lezen.
Mvg,
Geert

[Obusje]

Damseaux was 42 jaar (hij was van december 1871) op het moment van de feiten. Was er geen raad van officieren waarmee hij in overleg diende te gaan? Zoja, enig idee wat hen ten laste gelegd werd?

De reglementen schreven inderdaad voor dat een fortcommandant zijn medeofficieren voor beraad bijeen moest roepen voordat tot zwaarwichtige besluiten zoals een overgave zou worden besloten. Ik heb geen aanwijzingen kunnen vinden die staven dat een dergelijk beraad in fort Malonne
heeft plaatsgevonden na het onaangekondigde bezoek van Leutnant von der Linde.

Ik vermoed van niet. Dit gelet op het korte tijdsbestek tussen de dreigementen van Von der Linde en het moment van capitulatie van het fort door Damseaux. Bovendien was het officierskorps waarschijnlijk niet meer voltallig. De dag voor de capitulatie had hij het gros van het garnizoen al weggezonden. Waarschijnlijk onder begeleiding van meerdere (misschien wel alle overige) officieren. Tijdens zijn proces is deze kwestie geen issue geweest. Het lijkt mij dan ook onaannemelijk dat zijn medeofficieren ooit iets ten laste is gelegd.

Het krijgsraadproces Damseaux stond overigens niet op zich. De strijd om de Verstevigde Stelling Namen heeft beduidend korter geduurd dan die
om de Verstevigde Stelling Luik. Dat was voor de legerleiding aanleiding om na de oorlog maar liefst zes van de negen Naamse fortcommandanten
voor het krijgsgerecht te dagen met de aanklacht niet tot het uiterste te hebben standgehouden. Alleen in het dossier Damseaux leidde dit tot een
veroordeling. De overige processen liepen met een sisser af omdat de andere commandanten aantoonbaar konden maken dat door de niet aflatende
Duitse beschietingen met zware artillerie de omstandigheden voor het garnizoen al snel onhoudbaar werden. Met name door het ontbreken in de oude Brialmontforten van een deugelijke ventilatie en scheuren in het ongewapende beton ten gevolge van explosies die verzakkingen van de pantserkoepels veroorzaakten.

[Bram1940]

La Meuse van 29/11/1919 sprak van « cinq ans de détention » voor Damseaux. De krijgsraad werd voorgezeten door Kolonel de Posch. Er zouden heel wat getuigen geweest zijn op zijn proces, voornamelijk soldaten in het Fort van Malonne.

Groeten,
Bram