De shako-platen van het Belgisch leger

[Paddy]

De shako-platen van het Belgisch leger, of het verschil tussen “halfecht” en “halfvals”

door Marc Brans

Inleiding

Voor de festiviteiten naar aanleiding van het eeuwfeest beslist men om in de verschillende steden van het koninkrijk défilés met een historisch thema te laten rondgaan, die herinneren aan de gloriedagen van België. Hiervoor heeft men, logisch, figuranten en materiaal nodig. Geen probleem met figuranten: men doet beroep op folkloregroepen en het leger. Wat het materiaal betreft, hier moet men het zien te klaren met weinig middelen. Het is immers niet eenvoudig een bepaalde tijd of gebeurtenis uit te beelden met enige honderden mensen in authentieke klederdrachten en met wapens en uitrusting op de koop toe.
De enig mogelijke oplossing is de uniformen en klederdrachten, de shakos en mutsen,… opnieuw te maken, meestal op goed geluk, en al naargelang de voorraden van de fabrikanten en de beschikbare fondsen.
Teneinde bepaalde oude militaire hoofddeksels (nieuw gemaakte uiteraard) te vervolledigen, blies men het stof van enkele oude matrijzen die dienden voor de herslag van de shakoplaten. Om alle verwarring met de originele te vermijden, beslisten de fabrikanten om een geel koper te gebruiken dat dikker, harder en minder plooibaar was. Tezelfdertijd soldeerde men grote attachen in geel koper in plaats van ijzeren attachen of fijne pinnetjes in geelkoper. Nochtans zijn de pinnen op de namaakplaten met tin gesoldeerd, zoals bijna alle originelen.
Nog een voorzorg die men nam was de slag van een plaat met het cijfer 2 (zie hieronder: shakoplaat van de Garde Civique). Deze was in geel koper, met platte afwerking (héél soms bewerkt), die op de namaakplaten werd bevestigd. Er bestaan (minstens) twee verschillende kopieën, met een plat opliggend cijfer in wit metaal. Eén ervan bevindt zich in het Legermuseum. Toch moeten er meer van deze cijfers zijn die dan door “knutselaars” op een plaat gezet werden (meestal na 1930). Dit cijfer bestaat in verschillende metalen en is vrij groot. Het is mogelijk dat er ook andere cijfers gemaakt werden. Wat er ook van zij, na het eeuwfeest zijn er handelaars geweest die kopieën voor echt verkochten.

Bedenk ook dat er jaarlijks in West-Vlaanderen een stoet uitgaat met onder andere oude militaire uniformen. Vele van deze stukken zullen ook wel niet origineel zijn.
En wat met het “eredetachement van het vaandel” in de verschillende eenheden, die opdraven bij een bevelsoverdracht of regimentsfeest? Die historische uniformen zijn waarschijnlijk altijd nagemaakt en dus voorzien van weinig originele metalen onderdelen.

[Paddy]

Shakoplaat Garde Civique

Model “Belgische Leeuw”
In gebruik eind 1830 tot…1831??

Gezien de weinige informatie die er over dit onderwerp bestaat, lijkt het moeilijk om een precieze datum vast te stellen waarop de “Belgische leeuw” op de shakos van de Garde Civique verschijnt. Er kan evenwel, dankzij een litho van P. Lauters ui 1830 genaamd “Garde Civique van België – 1830” en die in het Legermuseum hangt, besloten worden dat dit kenteken vóór het einde van dat jaar reeds in gebruik is genomen. Deze litho stelt twee muzikanten van de Garde Civique voor, met de beroemde shako. Men kan er logischerwijze uit concluderen dat, als de muzikanten van de burgerwacht al deze plaat droegen, dit door de hogere officieren, de officieren van de Algemene Staf van de GC en de officieren aangehecht bij de Staf van de Legioenen ook het geval was. Tenminste, als deze officieren hetzelfde kenteken als de muzikanten droegen!

De plaat “Belgische leeuw” meet ongeveer 7 cm in de hoogte en 7,5 cm in de breedte. Ze stelt een naar rechts klimmende leeuw voor, naar links kijkend, op een lictorenbundel met bijl, met in de rechterpoot een zwaard. Hij steunt op een ovalen schild.
De hogere officieren en de officieren van de Algemene Staf van de GC dragen deze plaat in geel gegoten koper wat verguld is. De woorden “Etat Major” zijn gegraveerd, later in zwart geschilderd.
Een ander model in geel gestampt koper en verguld, heeft hetzelfde opschrift, maar dit is geschilderd in zwart met behulp van een sjabloon.

De officieren van de Staf van een Legioen dragen ook een geelkoperen gestampte en vergulde plaat. Het opschrift (gegraveerd of zwart geschilderd) bestaat uit de naam van de stad waar het Legioen gelegerd is. In geschilderde versie schijnt dit niet (meer) voor te komen. Heeft deze versie nooit bestaan of is de verf in de loop der tijd verdwenen?
Geweten is, dankzij de litho, dat de muzikanten ook de Belgische leeuw dragen, blijkbaar zonder opschrift. Deze plaat zou in gegoten brons of gestampt geelkoper bestaan. In beide gevallen is deze verguld.
De valse platen hebben twee grote attachen in geel koper die met tin gesoldeerd zijn. Ze zijn tevens gestampt en in het ovaal staat het cijfer “2” (ook in geel gestampt koper).
Ter herinnering: originele platen hebben NOOIT een cijfer. Spijtig genoeg zijn van vele platen de zwaarden afgebroken, vele hebben hun verguldsel verloren. Sommige dragen de naam van de fabrikant op de sokkel onder het ovaal.

[Paddy]

Shakoplaat Infanterie van de Garde Civique

Model in gebruik tussen 28 april 1831 en 4 februari 1835

De afmetingen (bij benadering) va de “officiële” plaat van de Infanterie van de Garde Civique (model 1831-35) zijn de volgende: hoogte 13 cm, breedte 10,8 cm. Op een nog steeds onbekende datum, maar in ieder geval na 28 april 1831, ruilden de officieren van de Algemene Staf van de Garde Civique hun “Belgische leeuw” tegen deze nieuwe shakoplaat. Hierop staan de woorden “ETAT MAJOR”, in zwart geschilderd met behulp van een sjabloon. De regel is altijd, dat alle andere officieren, net zoals de onderofficieren, korporaals, wachten en tamboers, zonder onderscheid het cijfer van het Legioen op de plaat droegen. Dit cijfer staat op de “onderbouw” (waar ook “ETAT MAJOR” staat) onder de gekruiste vlaggen. Men vindt dus platen waarvan de echtheid geen twijfel lijdt en andere die ornamenten dragen die niet voorzien zijn in het reglement; nog andere platen hebben fantasie-onderdelen: de verzamelingen van het Legermuseum herbergen een plaat waarop een letter “G” staat in plaats van een cijfer, zonder twijfel voor de stad Gent. Een andere gelijkaardige plaat heeft een granaat.
Aangezien documenten over de platen van de muzikanten ontbreken, kunnen we veronderstellen dat ze op een bepaalde datum hun Belgische leeuw ruilden voor het nieuwe model. Of deze plaat een cijfer droeg of niet, of ze een opschrift had of niet, blijft een compleet mysterie.

Normaal gezien was de shakoplaat model 1831-1835 voor de officieren en onderofficieren in verguld geel koper, met een opengewerkt cijfer uit wit metaal (behalve voor de officieren van de Algemene staf). De korporaals, wachten en tamboers hadden een plaat in geel koper en een plat witmetalen cijfer.
Men vindt evenwel meer platen in rood koper dan in geel koper; dit is normaal voor wat het model voor officieren en onderofficieren betreft want onder het verguldsel is de kleur van het koper niet te zien…behalve als het verguldsel versleten is. Dit gaat niet op voor de shakoplaten van de troep: in plaats van het “opengewerkte” cijfer in wit metaal voor de officieren en onderofficieren komt men dikwijls platen tegen waarvan het opengewerkte cijfer in geel of rood koper is zonder het dan nog te hebben over de letters en granaten zoals hierboven vermeld…
Men moet echter in gedachten houden dat, als er in oude boeken en/of reglementen de term “wit metaal” en “wit cijfer” gebruikt, dit ook “geel of rood verzilverd koper”, “zilver”, “wit metaal met een zilveren schijn”, “wit vertind ijzer” kan betekenen. Zelfs de uitdrukking “nieuw zilver” komt voor. Wat er ook van zij, zogoed als alle modellen hebben drie ijzeren attachen, of drie fijne koperen attachen, met tin gesoldeerd.
Er bestaat ook een vreemde namaak uit die tijd, beschreven in het blad “Le Belge” van 27 mei 1831. Hiervan zijn er twee exemplaren in het Legermuseum. Op deze shakoplaat, die wel degelijk gedragen is, staat de leeuw andersom! De plaat is in verguld geel koper en heeft drie ijzeren bevestigingen met tin gesoldeerd. Er is geen opschrift, wat het onmogelijk maakt om ze aan een bepaalde afdeling van de Garde Civique toe te kennen. De twee exemplaren in het museum lijken, volgens enkele overgebleven sporen, ontdaan te zijn van de staak en de Luikse muts (vrijheidsmuts). Nochtans zouden die er moeten zijn volgens het Regentsbesluit van 30 mei 1831! De plaat is in 1930 gebruikt om kopieën te maken; deze zijn in geelkoper, net zoals de bevestigingspinnen. In tegenstelling met de “namaak” uit 1831 heeft de “namaak” uit 1930 wel degelijk een staak en muts. Dit heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat hiervoor de oorspronkelijke matrijzen gebruikt werden. Deze werden dus niet aangepast volgens het decreet van 30 mei 1831. Daartegenover staat dat er zich op de kopieën van 1930 een vreemd motief bevindt op de voet van de leeuw. Niemand schijnt te weten hoe dat er komt. Misschien is dit in 1930 bijgevoegd om de “namaak” van de “echte” te kunnen onderscheiden?
Er bestaat nog een derde model, of tenminste een serie kopieën van een derde vorm. Deze shakoplaten lijken sterk op het model voor een Franse Infanterieofficier (model 1830-37). De Franse shakoplaat die uit het begin van de regering van Louis-Philippe stamt, kan als voorbeeld gediend hebben voor Belgische shakos, maar dan als probeersel in 1830. Of misschien voor de hoofddeksels van de vroegere Hollandse Divisies?
Men weet dat in 1830, iets na de Septemberdagen, de hoedenmaker Brogha shakos en platen leverde, maar die werden de 23ste november afgewezen door de “oud-6de Afdeeling”. Dit gebeurde volgens een order van het Departement van Oorlog: “verboden te kopen, aangezien de modellen van hoofddeksels en platen nog niet vastgelegd zijn”.
Men kan zich dus afvragen of de kopieën niet ontstaan zijn uit een matrijs voor de “eerste” plaat voorde eerste Belgische regimenten; dit is de plaat die gebruikt werd in de plaats van het model dat beschreven is in de omzendbrief van 30 december 1830 (Deze brief omschreef het eerste model van shakoplaat voor de Linie-infanterie).

[Paddy]

3. Shakoplaat Linie-infanterie

Model in gebruik tussen 30 december 1830 en 30 mei 1831 bij de Linieregimenten

Deze plaat is gemaakt in gedreven geel koper en stelt een antieke krol voor met in het midden een uitgezaagd cijfer in een ovaal, omgeven door eikenbladeren en laurier. Bovenop staat een Belgische leeuw die in zijn gesloten klauwen een staak vasthoudt met daarop een vrijheidsmuts (“Liégeoise”).
Er werd ooit gesuggereerd dat er een exemplaar in de verzamelingen van het Steen in Antwerpen zou zijn. Daar is echter geen spoor meer van terug te vinden, zelfs geen foto.
Er resten slechts de kopieën uit 1930. Deze zijn niet verminkt, wat er op wijst dat in 1930 de originele matrijzen gebruikt zijn. Aan de achterzijde zijn drie grote koperen attachen gesoldeerd. De platen dragen de naam van de fabrikant: “B. FONSON F. à BRUXELLES”. Hoewel de originele uitgezaagde cijfers hadden, zijn er van de kopieën enkel modellen bekend met opgesoldeerd cijfer. Deze cijfers zijn plat (dus zonder reliëf), in wit metaal of geelkoper. De plaat zelf is ook in geelkoper. De hoogte van dit model was ongeveer 15 cm (met hoed) en de breedte 15 cm.
Een Regentsbesluit van 30 mei 1831 schrapt de staak en de muts van de 12 Linieregimenten. Na deze datum moest men dus nieuwe matrijzen graveren en zodoende werd de volgende shakoplaat geboren die gedragen werd tot in 1840.

Dit besluit had onmiddellijk effect op de shakoplaten van de regimenten en op de “hausse-cols” (metalen borstplaat, zoals de Duitse Feldgendarmerie had) van alle korpsen die dit dienstteken droegen. Alle kentekens ondergingen een verminking die bestond uit het wegnemen van de revolutionaire emblemen (de staak en de muts) aangezien die niet te verenigen waren met een monarchie.
Deze “behandelde” platen bleven echter in gebruik in afwachting van de nieuwe matrijzen. Zoals nu was er geen sprake van verspilling en de oude matrijzen werden samen met de nieuwe gebruikt. Volgende platen zijn dus mogelijk: de eigenaar heeft zijn plaat zwaar “aangepast”; platen van hetzelfde model die gemaakt werden met de oude matrijzen maar dan door de fabrikant nauwkeurig werden aangepast (opliggend cijfer – in principe ter vervanging van het uitgezaagd cijfer van model 1831-1840); platen van het nieuwe model 1831-1840.

[Paddy]

4. Shakoplaat Linie-infanterie

Model in gebruik tussen 1 juli 1831 en 27 januari 1840 bij de Linieregimenten

Deze plaat bevestigt het logisch gevolg van het vorige model, dat aangepast diende te worden ingevolge een Regentbesluit van 30 mei 1831 en beantwoordde aan de beschrijving die volgt. Het gaat om een plaat in gestampt koper die een antieke ‘krol’ voorstelt, ook nog wel “onderbouw” of “klassieke gesp” genaamd, met daarop in het midden een ovaal, omgeven door eikenbladeren en laurier. In het ovaal bevindt zich het regimentsnummer (gesoldeerd). Het is in geel koper of nieuw zilver en de afwerking is effen voor de troep. Bovenop de krol staat een Belgische leeuw waarvan de klauwen te zien zijn. Al naargelang de fabrikant heeft de plaat een hoogte van 14 cm en een breedte van 15 cm.
Bepaalde oude (lees: originele) platen hebben kleine gaten waarmee deze op de shako genaaid werd. De latere platen hebben gesoldeerde pinnetjes, meestal in ijzer, heel soms in koper.

De plaat voor de officieren is officieel in verguld geel koper. Er bestaan nochtans exemplaren in rood koper. Het is duidelijk dat onder het verguldsel de “kleur” van het koper niet te zien is. De troep had gewone geelkoperen platen.

Er zijn dus enkele algemene verschillen met het vorige model, zoals het verdwijnen van de staak en de vrijheidsmuts; het cijfer is nu “opliggend” in plaats van uitgezaagd.

Ook bestaan er platen die afwijken van het reglement. Bij voorbeeld een plaat waarvan alleen aan de bovenste poten van de leeuw klauwen te zien zijn en waarvan het cijfer van het regiment uitgezaagd is in plaats van opliggend. Of een plaat waarvan het cijfer uitgezaagd is en de bovenste poot gesloten is en waarvan de algemene uitvoering laat veronderstellen dat het wel degelijk om een model 1831-1840 gaat.
Sommige shakoplaten zijn erger verminkt teneinde ze conform het besluit van de Regent te maken. Het gaat dan waarschijnlijk om een aangepaste plaat model 1830-1831…maar die evenwel een opliggend plat cijfer heeft, en dus geen uitgezaagd cijfer.

Gelet op alle varianten, mag men de praktijk niet vergeten: de reglementen werden in die tijd niet altijd door de militairen gerespecteerd (wanneer wel?), maar ook niet door de leveranciers van militair materiaal en uniformen. Die stelden immers hun cliënteel verschillende fabricaties voor. Dit geeft de verzamelaars hoofdbrekers en ze kunnen slechts één ding besluiten: een deel van de shakoplaten model 1830-1831 en 1831-1840 bestaan met uitgezaagde cijfers, een ander deel met opliggende cijfers!

De kopieën uit 1930 zijn dikwijls gemaakt voor vaderlandslievende verenigingen of met het oog op défilés (75 jaar of 100 jaar onafhankelijkheid) of nog als theaterattribuut. Meestal zijn de kopieën in geel koper met een cijfer in wit en met gesoldeerde pinnen.

[Paddy]

5. Shakoplaat Linie-infanterie

Model in gebruik tussen 15 november 1837 en 27 januari 1840 in het Eliteregiment.

Op 8 mei 1837 wordt door samenvoeging van de Elitecompagnies van elk vierde batajon Linie-infanterie het “Regiment Grenadiers en Verenigde Voltigeurs” opgericht. Op 5 december 1838 wordt dit het “Eliteregiment”.

Vanaf 15 november 1837 neemt men een nieuw model van shakoplaat aan voor de officieren, onderofficieren en soldaten die uit de Linieregimenten komen en de nieuwe eenheid vormen. Dit om een ontbreken aan harmonie te vermijden: alle militairen dragen de plaat model 1831 waarop het regimentsnummer staat. En om een zo mooi mogelijke uniformiteit te garanderen wordt op de plaat in plaats van dat nummer een granaat (voor de Grenadiers) en een jachthoorn (voor de Voltigeurs) geplaatst. De vorm en afmeting van de “nieuwe” plaat zijn dezelfde als die van de Linieregimenten (gedragen tussen 1 juli 1831 en 27 januari 1840). Het enige verschil is de cirkel (46 mm) in het midden; de Linie-modellen hebben een ovaal.

Het reglement voorziet een gele plaat (verguld geel of rood koper) met zilveren ornament voor de officieren. De troep krijgt een geelkoperen plaat met ornament in wit metaal of “nieuw zilver”. Met uitzondering van deze shakoplaat en enkele kleine details is het uniform van het Regiment Grenadiers en Verenigde Voltigeurs identiek aan dat van de Linieregimenten.
Het bevestigingssysteem van de plaat bestaat meestal uit de klassieke penne in ijzer die op de achterzijde gesoldeerd zijn. Maar soms heeft de plaat 7 of 9 gaatjes, waarmee deze vastgenaaid wordt op de shako.

In 1930 worden de oude matrijzen opnieuw gebruikt en men vindt onder deze kopieën platen met een cirkel in plaats van een ovaal, maar mét een cijfer. De matrijs komt van B. Fonson F. te Brussel en is in geel koper. Op de achterzijde zijn er drie grote bevestigingspinnen in hetzelfde materiaal. Er bestaat ook een authentieke plaat met een cijfer, in geel koper. Waarschijnlijk is deze er later opgeplaatst omdat er nog gaten zichtbaar zijn waar vroeger misschien een granaat of hoorn heeft gezeten.

Tenslotte nog melden dat deze shakoplaat enkel en alleen door het Eliteregiment werd gebruikt: de Grenadiers, Voltigeurs en Muziek van de Infanterie van de Garde Civique droegen ook deze plaat, maar met de kleuren “omgekeerd” (plaat in verzilverd koper en een ornament in geel of verguld; soms werd er wit ijzer gebruikt). Eveneens werd er, voor een bepaalde periode, voor de hoofddeksels van de Douane een gelijkaardige plaat voorzien, maar met andere materialen. Dit maakt het onmogelijk om aan een kopie te zien of ze gemaakt is met de matrijs voor het Eliteregiment, Garde Civique, Douane,…